Emilio Castro, mestre de Ortigueira: «A Devesana foi unha escola moderna, unha aposta dos emigrantes pola educación laica»

A poboación mingua, pero Emilio Castro Fustes retorna a miúdo a Devesos (Ortigueira), onde pasou a infancia, «a verdadeira patria». Naceu en 1954 en Ferrol, fíxose mestre e acabou dirixindo o Museo Pedagóxico de Galicia, ata que se xubilou. Agora preside a Sociedade de Instrución e recreo A Devesana, que programa dúas citas este mes: o 6, ás sete da tarde, a inauguración da mostra Luces de Alén Mar, do Consello da Cultura Galega, e despois a conferencia «Luces de porvir para Devesos. O refulxir do escolar abafado pola intolerancia», de Vicente Peña Saavedra, profesor da Universidade de Santiago de Compostela; e o 27, á mesma hora, a conferencia de Narciso de Gabriel, profesor da Universidade da Coruña, «Os mestres mortos daquel verán: Rafael Fernández Casas».

—A escola inaugurouse en 1912.

—Si. Quedan poucos vestixios do que foi porque pasou por varios procesos de depuración. Un no ano 1924, cando a clausurou a ditadura de Primo de Rivera. Despois abriu brevemente na República, volveu outra ditadura e cerrouna Franco, pasou a ser un destacamento militar e logo cuartel da Garda Civil para perseguir aos fuxidos que había por aquelas montañas. Co marchamo de escola laica creada por emigrantes masóns e librepensadores... iso traduciuse en que se foi destruíndo a súa memoria. Case non hai documentación. O 19 de xullo do 36, ao día seguinte do golpe de Estado, cóntase que entraron de noite na escola e queimaron todo. Non hai nada, nin pupitres.

—O edificio vese en bo estado.

—Ves un edificio importante, moi bonito, de dúas plantas, reconstruído no 2003 a través dun obradoiro da Xunta, e que desde 1992, cando a sociedade recuperou certo funcionamento, utilizamos as distintas directivas.

—Que actividades fan?

—Deportivas e de tipo social. Agora basicamente de tipo social, porque non hai xente nova. Xogos de mesa, campionatos de tute e dominó, cursos de cestería... cousas que poidan reunir aos poucos habitantes da parroquia e das parroquias aledañas. Tampouco quedan bares nesta Galicia rural, abandonada, e como hai unha pequena cafetería na planta baixa, cumpre esa función. Podes botar a partida ou tomar uns cafés cos veciños. Así dáselle un pouco de vida, e como foi unha escola laica, hai que mesturar algún acto cultural para honrar aos que a levantaron.

—E así xorden «As primaveras na Devesana»?

—Si, porque na primavera foi cando se produciu a apertura da escola, un 24 de marzo de 1912, e outro 24 de marzo foi cando se clausurou. A primavera en Devesos si que altera o sangue [risas]. Organizamos algunha conferencia para que os veciños que quedan e os máis novos saiban o que están pisando, un edificio levantado polos parroquianos que se foron a Cuba a finais do século XIX, principios do XX, cunha achega voluntaria e mínima, porque ningún deles era gran propietario, como ocorre noutros sitios. Aquí foi unha achega comunitaria, suficiente para construír un edificio nobre e contratar un colectivo de profesores de 1912 a 1924, e logo outra vez nos anos 30, e para dotalo dun material pedagóxico importante. Hai documentación histórica que fala da relación de libros de texto que había, porque tiñan que presentala na Coruña, e era unha escola moderna, avanzada.

—Unha escola laica!

—Veu á inauguración o director da escola laica da Coruña. A Devesana foi unha escola importante e queremos lembrala este ano con motivo dese mal fado de 1924. Ser escola laica é un dos motivos da súa desgraciada vida. Se non, posiblemente non a clausuraran no 24. Pero eles apostaron moito por iso, e esa aposta traduciuse en que a igrexa que está xustamente en fronte apostara por intentar clausurala.

—A que se refire?

—Primeiro enviaron un cura non moi guerrilleiro que convive cos indianos, pero logo, o Bispado de Mondoñedo envía un cura novo, moi ben formado, José Antonio Orjales, que viña de Ferrol. Eu creo que veu expresamente para intentar clausurala, poñer todo tipo de zancadillas á escola. E despois de varios intentos, no 20 hai unha denuncia por un baile nocturno (tamén era un centro de recreo). O cura denuncia no xulgado de Ortigueira que varias persoas acudiron á igrexa de noite e esnaquizaron cruces de madeira do exterior. Iso dá lugar a un auto xudicial que chega á Audiencia Provincial da Coruña.

—E iso como se resolveu?

—Non estaba moi ben fundamentado, e a escola, que en principio estaba multada con 500 pesetas, e o profesor, con 200, quedan libres de causa, non hai cargos. Pero coincide coa chegada de Primo de Rivera e si conseguen clausurala, e acabouse a historia da escola de Devesos, porque na República é un visto e non visto. Mandan orde aos inspectores da zona de que vixíen a ensinanza... a xerarquía eclesiásticas quere controlar a ensinanza.

—Que pasa nese momento?

—Desde o 31 coinciden as turbulencias da República coas estreiteces económicas dos que soportan a sociedade, os «cubanos». Nos anos 30 empézanse a queixar nas cartas de que non teñen cartos, os mestres reclaman soldos e suspéndense as clases uns meses. A economía dos que a sustentaban empeza a fallar.

—Que futuro ten a sociedade?

—O problema é que non vexo remuda. Nos actos ou nas asembleas miras á xente e todos son da miña xeración. Devesos foi unha parroquia de máis de 300 habitantes, e chegou a ter cen alumnos na escola nacional (non a laica). Fixen un traballo da memoria da escola, no arquivo de Ortigueira, e ía xente de Couzadoiro [...]. Gustaríame destacar o labor dos directivos, xente que se implica, o labor que fan polo rural, fronte ás institucións e ás Administracións, que se enchen a boca co rural e non facilitan nin axudan [...]. Aquí hai moito esforzo e dedicación, de tempo e recursos. Hai pouco fixeron unha foliada preciosa. Resúltame admirable... faise un labor nas aldeas que substitúe ao que debería facer outra xente, todo é complicado.

—Vostede insiste en recoñecer o traballo dos emigrantes.

—Foi un labor tan digno que merece recoñecemento. Un emigrado a Europa, o normal era que fixera casa ou mellorara a vida da súa familia... Pero esta xente aposta pola educación, eles fóronse sen idea de nada e vían urxente que houbera un tipo de educación distinta. Que fan? Un edificio singular, e apostan por unha pedagoxía moderna (antes só se daba catecismo e devocionarios), con medios e materiais, algo que nunca máis se volve facer. E isto, de momento, non chegou ás aulas. É urxente introducilo como unidade didáctica. Varias xeracións formáronse grazas a iso e abriulles os ollos para que viaxaran e saíran polo mundo.

---

---

---